। लोकजागर । लेख । दि. 20 सप्टेंबर 2025 ।
ओझोन थराचे महत्त्व आणि त्याचे संरक्षण करण्याची गरज याबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी दरवर्षी १६ सप्टेंबर रोजी ‘जागतिक ओझोन दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. २०२५ च्या जागतिक ओझोन दिनाची थीम “विज्ञानापासून जागतिक कृतीपर्यंत” आहे.
- डॉ. आशिष शिवराम जाधव सहा. प्राध्यापक, भूगोलशास्त्र विभाग, मुधोजी महाविद्यालय, फलटण, जि. सातारा,
- (मो. ९५५२८५८८१८)
ओझोन लेयर म्हणजे काय?
ओझोन थर हा पृथ्वीच्या स्ट्रॅटोस्फियरचा एक भाग आहे. जो सूर्याच्या बहुतेक अल्ट्राव्हायोलेट किरणोत्सर्गाचे शोषण करतो. या किरणोत्सर्गामुळे मानवांमध्ये त्वचेचा कर्करोग, मोतीबिंदू आणि इतर आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात व त्यामुळे वनस्पती आणि प्राण्यांचेही नुकसान होऊ शकते. ओझोन थर शेतीसाठी देखील महत्त्वाचा आहे, कारण तो पिकांना हानिकारक अतिनील किरणांपासून संरक्षण करण्यास मदत करतो.
१९७० च्या दशकात वातावरणात ओडीएस सोडल्यामुळे ओझोन थर पातळ होऊ लागला. ओडीएस म्हणजे क्लोरोफ्लोरोकार्बन्स (सीएफसी), हॅलोन्स आणि हायड्रोक्लोरोफ्लोरोकार्बन्स (एचसीएफसी) सारखी रसायने. ही रसायने रेफ्रिजरेटर, एअर कंडिशनर, फोम इन्सुलेशन आणि एरोसोल प्रोपेलेंट्ससह विविध उत्पादनांमध्ये वापरली जातात.
जागतिक ओझोन दिनाचा इतिहास:
ओझोन थर कमी करणाऱ्या पदार्थांवरील मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉलवर स्वाक्षरी झाल्याच्या स्मरणार्थ १९९४ मध्ये संयुक्त राष्ट्रांच्या महासभेने ‘जागतिक ओझोन दिना’ची स्थापना केली. १६ सप्टेंबर १९८७ रोजी स्वाक्षरी झालेला ‘मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल’ हा ओझोन कमी करणाऱ्या पदार्थांचे (ODS) उत्पादन आणि वापर टप्प्याटप्प्याने बंद करण्याच्या उद्देशाने एक आंतरराष्ट्रीय करार आहे.
हा दिवस ओझोन थराचे संरक्षण करण्याच्या महत्त्वाबद्दल जागरूकता वाढवण्याची आणि ओझोन थर कमी होण्याच्या समस्येवर आंतरराष्ट्रीय सहकार्याच्या यशावर प्रकाश टाकण्याची संधी म्हणून काम करतो.
जागतिक ओझोन दिनाचे महत्त्व:
ओझोन थर हा पृथ्वीच्या स्ट्रॅटोस्फियरचा एक भाग आहे ज्यामध्ये ओझोन (O3) रेणूंचे प्रमाण जास्त असते. सूर्यापासून येणारे बहुतेक हानिकारक अल्ट्राव्हायोलेट (UV) किरणोत्सर्ग शोषून पृथ्वीवरील जीवनाचे रक्षण करण्यात ते महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
ओझोन थराचा क्षय, प्रामुख्याने क्लोरोफ्लोरोकार्बन (CFCs) सारख्या ODS च्या प्रकाशनामुळे होतो, ज्यामुळे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पोहोचणाऱ्या अतिनील किरणोत्सर्गाची पातळी वाढू शकते, ज्याचा मानवी आरोग्यावर, परिसंस्थांवर आणि पर्यावरणावर हानिकारक परिणाम होऊ शकतो.
जागतिक ओझोन दिन हा सध्याच्या आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी ओझोन थराचे जतन करण्याचे महत्त्व लक्षात आणून देतो.
जागतिक ओझोन दिनाविषयी तज्ञांच्या प्रतिक्रिया
१. “ओझोन थर हा आपल्या ग्रहाच्या वातावरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे, जो आपल्याला हानिकारक अल्ट्राव्हायोलेट किरणोत्सर्गापासून वाचवतो. त्याचे संरक्षण करण्यासाठी आपण शक्य तितके सर्व काही केले पाहिजे.” – संयुक्त राष्ट्रांचे सरचिटणीस अँटोनियो गुटेरेस
२. “मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल हा आतापर्यंत झालेल्या सर्वात यशस्वी पर्यावरणीय करारांपैकी एक आहे. त्याने ओझोन थराचे संरक्षण करण्यास मदत केली आहे आणि आता हवामान बदल कमी करण्यास मदत करत आहे.” – मायकेल ओपेनहायमर, पर्यावरण शास्त्रज्ञ
३. “ओझोन थराचे संरक्षण करण्यासाठी आणि हवामान बदल कमी करण्यासाठी आपण एकत्र काम करत राहिले पाहिजे. आपल्या ग्रहाचे भविष्य त्यावर अवलंबून आहे.” – लिओनार्डो डिकॅप्रियो, अभिनेता आणि पर्यावरण कार्यकर्ते
४. “पृथ्वी आपली नाही: आपण पृथ्वीचे आहोत.” – मार्ली मॅटलिन
ओझोनच्या संरक्षणासाठी आपण काय करू शकतो.
ओडीएस उत्सर्जन कमी करा. मॉन्ट्रियल प्रोटोकॉल सारख्या आंतरराष्ट्रीय करारांना समर्थन द्या आणि त्यांचे पालन करा. वातावरणात ओडीएस सोडणाऱ्या उत्पादनांचा आणि प्रक्रियांचा वापर कमी करा, जसे की सीएफसी आणि हॅलोन.
१. पर्यावरणपूरक उत्पादने वापरा:
हायड्रोक्लोरोफ्लोरोकार्बन (एचसीएफसी) आणि हायड्रोफ्लोरोकार्बन (एचएफसी) सारख्या ओडीएसला पर्यावरणपूरक पर्याय असलेली उत्पादने निवडा.
२. ऊर्जा कार्यक्षमता:
ऊर्जा-कार्यक्षम उपकरणे आणि पद्धती वापरून ऊर्जेचा वापर कमी करा, कारण काही क्रियाकलाप अप्रत्यक्षपणे ओझोन लेयर कमी होण्यास हातभार लावू शकतात.
३. कचरा कमी करा:
पुनर्वापर करा, पुनर्वापर करा ओडीएस असलेल्या उत्पादनांची मागणी कमी करण्यासाठी कचरा कमी करा आणि पुनर्वापराला प्रोत्साहन द्या.
४. जागरूकता वाढवा:
ओझोन लेयरचे महत्त्व आणि त्यावर ओडीएसचा प्रभाव याबद्दल स्वतःला आणि इतरांना शिक्षित करा. जबाबदार वर्तन आणि पद्धतींना प्रोत्साहन द्या.
५. संशोधनाला समर्थन द्या: ओझोन लेयरच्या स्थितीचे निरीक्षण करण्यासाठी आणि संभाव्य आव्हानांवर उपाय शोधण्यासाठी वैज्ञानिक संशोधन आणि उपक्रमांना समर्थन द्या.
