जागतिक लोकसंख्या दिनानिमित्त लोकसंख्येचे अवलोकन

। लोकजागर । फलटण । दि. 11 जुलै 2025 ।

आज 11 जुलै, जागतिक लोकसंख्या दिन. त्यानिमित्ताने फलटणच्या मुधोजी महाविद्यालयातील प्रा. डॉ. आशिष जाधव यांनी लिहिलेला विशेष लेख..

११ जुलै रोजी साजरा होणारा ‘जागतिक लोकसंख्या दिन, २०२५’ हा लोकसंख्या वाढीशी संबंधित जागतिक आव्हानांवर प्रकाश टाकतो. जागतिक लोकसंख्या दिन, २०२५ हा युवा सक्षमीकरणावर लक्ष केंद्रित करतो, ज्याची थीम “निष्पक्ष आणि आशादायक जगात त्यांना हवे असलेले कुटुंब निर्माण करण्यासाठी तरुणांना सक्षम बनवणे’ आहे’’.

        जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ हा जागतिक लोकसंख्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी ११ जुलै रोजी साजरा केला जाईल. १९८९ मध्ये संयुक्त राष्ट्रांनी स्थापन केलेला हा दिवस कुटुंब नियोजन, लिंग समानता, आरोग्य सेवा आणि शाश्वत विकासाचे महत्त्व अधोरेखित करतो. जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ सरकारे, समुदाय आणि व्यक्तींना लोकसंख्या आणि पुनरुत्पादक आरोग्याशी संबंधित नवीन आव्हानांवर कारवाई करण्यास प्रोत्साहित करेल.

जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५

        दरवर्षी ११ जुलै रोजी जागतिक लोकसंख्या दिन साजरा केला जातो. जागतिक लोकसंख्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी हा विशेष दिवस साजरा करण्यात आला. २०२५ मध्ये, जगाची लोकसंख्या ८.२३ अब्ज ओलांडण्याची अपेक्षा आहे. यामुळे संसाधनांचे व्यवस्थापन, पर्यावरणाचे संरक्षण आणि सर्वांसाठी जीवनमान सुधारण्यासाठी नवीन जबाबदाऱ्या येतात.

        यावेळी, जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ हा संतुलित जगात प्रत्येक मानवाला सन्मानाने आणि अधिकारांनी जगता यावे यावर लक्ष केंद्रित करण्यासाठी सज्ज आहे.

जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ आढावा

तारीख	११ जुलै २०२५ (शुक्रवार)
स्थापना	१९८९ मध्ये संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP) द्वारे
उत्पत्ती	११ जुलै १९८७ रोजी “पाच अब्ज दिन” पासून प्रेरित, जेव्हा जगाची लोकसंख्या ५ अब्जांपर्यंत पोहोचली
२०२५ थीम	तरुणांना निष्पक्ष आणि आशादायक जगात त्यांना हवे असलेले कुटुंब निर्माण करण्यासाठी सक्षम करणे.
उद्देश	कुटुंब नियोजन, लिंग समानता, गरिबी, माता आरोग्य आणि मानवी हक्कांसह लोकसंख्येच्या समस्यांबद्दल जागरूकता निर्माण करणे
महत्त्व	वाढत्या जागतिक लोकसंख्येच्या आव्हानांना अधोरेखित करते ज्याची अपेक्षा ८.१ अब्जांपेक्षा जास्त आहे
उपक्रम	कार्यक्रम, चर्चा, मोहिमा, शैक्षणिक कार्यक्रम, चर्चासत्रे, कार्यशाळा, मीडिया पोहोचवणे
जागतिक लोकसंख्या (२०२५)	अंदाजे ८.२ अब्ज लोक
आयोजक	संयुक्त राष्ट्र, UNFPA, सरकारे, NGO, नागरी समाज आणि जगभरातील समुदाय

जागतिक लोकसंख्या दिनाचा इतिहास

               जागतिक लोकसंख्या दिनाची कल्पना १९८७ मध्ये सुरू झाली, जेव्हा जगाची लोकसंख्या पाच अब्जांवर पोहोचली. हा एक मोठा क्षण होता आणि जागतिक नेत्यांना लोकसंख्येच्या मुद्द्यांवर अधिक गांभीर्याने चर्चा करण्याची गरज लक्षात आली. ११ जुलै १९८९ रोजी, संयुक्त राष्ट्रांनी अधिकृतपणे पहिला जागतिक लोकसंख्या दिन साजरा केला, जो वाढत्या लोकसंख्येच्या परिणामांबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी “पाच अब्ज दिवस” ​​पासून प्रेरित झाला.

        तेव्हापासून, हा दिवस दरवर्षी साजरा केला जात आहे. कालांतराने, लक्ष फक्त लोकसंख्या वाढीपासून माता आरोग्य, बाल कल्याण, शिक्षणाची समान प्रवेश आणि कुटुंब नियोजन यासारख्या व्यापक मुद्द्यांकडे वळले आहे. हे मानवी हक्कांबद्दल, विशेषतः पुनरुत्पादक हक्क आणि निवडींबद्दल बोलण्यासाठी एक व्यासपीठ बनले आहे.

जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ मधील महत्त्वाचे तथ्य

               जागतिक लोकसंख्या वाढतच आहे, परंतु गती मंदावत आहे. २०२५ मध्ये, अंदाजे जागतिक लोकसंख्या ८.२३ अब्ज आहे, ज्यामध्ये दरवर्षी सुमारे ७० दशलक्ष लोकांची भर पडत आहे. अनेक विकसित राष्ट्रे आता मंद गतीने वाढ किंवा लोकसंख्या घट अनुभवत आहेत. याउलट, आफ्रिका आणि दक्षिण आशियातील देश अजूनही वेगाने वाढत आहेत. येथे काही प्रमुख तथ्ये खालीलप्रमाणे:

• युवा लोकसंख्याशास्त्र: १०-२४ वयोगटातील तरुण लोकसंख्येच्या २४ % आहेत, जे तरुणांची मजबूत उपस्थिती दर्शवते.
• काम करणाऱ्या वयाची लोकसंख्या: १५-६४ वर्षे वयोगटातील व्यक्ती लोकसंख्येच्या ६५ % आहेत, जे जागतिक कार्यबलाच्या गाभ्याचे प्रतिनिधित्व करतात.
• वृद्ध लोकसंख्या: ६५ वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाचे लो १० % आहेत, जे अनेक प्रदेशांमध्ये वृद्धत्वाच्या लोकसंख्येकडे हळूहळू बदल दर्शवितात.
• प्रजनन ट्रेंड: जागतिक एकूण प्रजनन दर प्रति महिला २.२ मुले आहे, जो २.१ च्या बदलण्याच्या पातळीच्या जवळ आहे, जो जन्मदरांमध्ये संतुलन साधणारा कल दर्शवितो.
• आयुर्मान: पुरुषांचे आयुर्मान ७१ वर्षे आहे, तर महिलांचे आयुर्मान ७६ वर्षे आहे, जे सुधारित आरोग्यसेवा आणि राहणीमान दर्शवते.

जगातील टॉप १० सर्वाधिक लोकसंख्या असलेले देश

‘worldpopulationreview.com’ नुसार, २०२५ मध्ये लोकसंख्येनुसार टॉप १० देशांची यादी येथे आहे:

अ.नं.	देश	अंदाजे लोकसंख्या,  २०२५	वाढीचा दर (%)	जागतिक लोकसंख्येची  टक्केवारी %
१	भारत	१.४६ अब्ज	०.८९	१८.३
२	चीन	१.४२ अब्ज	-०.२३	१७.७
३	युनायटेड स्टेट्स	३४७ दशलक्ष	०.५४	४.३
४	इंडोनेशिया	२८६ दशलक्ष	०.७९	३.६
५	पाकिस्तान	२५५ दशलक्ष	१.५७	३.२
६	नाइजेरिया	२३८ दशलक्ष	२.०८	३.०
७	ब्राझील	२१३ दशलक्ष	०.३८	२.७
८	बांगलादेश	१७६ दशलक्ष	१.२२	२.२
९	रशिया	१४४ दशलक्ष	-०.५७	१.८
१०	इथिओपिया	१३५ दशलक्ष	२.५८	१.७

भारतातील टॉप १० लोकसंख्येची राज्ये

               भारत जगातील सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेला देश बनला असला तरी, त्याची लोकसंख्या सर्व राज्यांमध्ये समान प्रमाणात पसरलेली नाही. काही राज्यांमध्ये इतर राज्यांच्या तुलनेत खूप जास्त लोकसंख्या आहे. भारतातील टॉप १० सर्वाधिक लोकसंख्या असलेली राज्ये येथे खालीलप्रमाणे आहेत (जनगणना २०११):

अ.नं.	राज्य	लोकसंख्या	क्षेत्रफळ (चौरस किमी)
१	उत्तर प्रदेश	१९९,८१२,३४१	२४०,९२८
२	महाराष्ट्र	११२,३७४,३३३	३०७,७१३
३	बिहार	१०४,०९९,४५२	९४,१६३
४	पश्चीम बंगाल	९१,२७६,११५	८८,७५२
५	मध्य प्रदेश	७२,६२६,८०९	३०८,२५२
६	तमिळनाडू	७२,१४७,०३०,	१३०,०६०
७	राजस्थान	६८,५४८,४३७	३४२,२३९
८	कर्नाटक	६१,०९५,२९७	१९१,७९१
९	गुजरात	६०,४३९,६९२	१९६,२४४
१०	आंध्रप्रदेश	८४,५८०,७७७	२७५,०४५
टीप: आंध्र प्रदेशची लोकसंख्या त्याच्या वरच्या काही राज्यांपेक्षा जास्त असली तरी, तेलंगणासोबत झालेल्या विभाजनामुळे (२०१४) आता ती बदलली आहे.

लोकसंख्या घट म्हणजे काय?

               लोकसंख्या घट ही अशी परिस्थिती आहे. जिथे देशाची लोकसंख्या वेगाने कमी होऊ लागते आणि ती सहजासहजी सावरत नाही. हे सहसा तेव्हा घडते जेव्हा जन्मदर बदलण्याच्या पातळीपेक्षा कमी होतो आणि वृद्ध लोकसंख्येची जागा घेण्यासाठी तरुणांची संख्या कमी असते.

               अनेक विकसित देश आधीच या आव्हानाचा सामना करत आहेत. जपान, दक्षिण कोरिया, इटली आणि जर्मनी ही उदाहरणे आहेत. मुलांचे संगोपन करण्याचा खर्च, उशिरा होणारे लग्न आणि काम करणाऱ्या पालकांना आधाराचा अभाव ही या प्रवृत्तीची प्रमुख कारणे आहेत.

               लोकसंख्या घटण्याचे परिणाम म्हणजे कामगारांची कमतरता, मंद आर्थिक वाढ, कमी झालेले नवोपक्रम, सामाजिक कल्याण व्यवस्थांवर वाढता दबाव आणि नोकऱ्या भरण्यासाठी स्थलांतराची मोठी गरज. लोकसंख्या कोसळणे टाळण्यासाठी, देशांना मजबूत कुटुंब धोरणे आणि समर्थन प्रणालींची आवश्यकता आहे.

जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ चे महत्त्व

               जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ हा लोकसंख्येशी संबंधित आव्हानांना तोंड देण्याचे आणि शाश्वत विकासाला चालना देण्याचे जागतिक महत्त्व अधोरेखित करतो. हा दिवस:

• संसाधनांवर आणि पर्यावरणावर लोकसंख्या वाढीच्या परिणामाबद्दल जागरूकता वाढवतो.
• प्रजनन आरोग्य आणि कुटुंब नियोजन सेवांमध्ये प्रवेशास प्रोत्साहन देतो.
• लिंग समानता आणि युवा सक्षमीकरणाला प्रोत्साहन देतो.
• समावेशक विकासासाठी डेटा-चलित धोरणांना समर्थन देतो.
• १९९४ च्या लोकसंख्या आणि विकासावरील आंतरराष्ट्रीय परिषदेत दिलेल्या जागतिक वचनबद्धतेची पुष्टी करतो.

        थोडक्यात, जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ आपल्याला वाढत्या जगाच्या आव्हानांवर आणि संधींवर चिंतन करण्याची संधी देतो. स्मार्ट निवडी आणि समावेशक धोरणांसह, आपण सर्वांसाठी एक निष्पक्ष आणि शाश्वत भविष्य निर्माण करू शकतो.

प्रा. डॉ. आशिष जाधव,

भूगोल विभाग, मुधोजी कॉलेज,

फलटण, जि. सातारा.